مصائب ژاندارم – روزنامه آنلاین تقریر

وقتی در ابتدای دهه‌ی۶۰ سده‌ی بیستم، شاه ایران در انتخابات ریاست جمهوری امریکا از ریچارد نیکسون در برابر جان اف کندی اعلام حمایت کرد، هر رئیس‌جهوری که به کاخ سفید راه می‌یافت، نمی‌توانست اهمیت بنیادین ایران را در منطقه نادیده گیرد. بر همین اساس، حتی شکست نیکسون در آن انتخابات نیز باعث نشد که رئیس‌جمهور برآمده از حزب دموکرات، در پی تکیه بر محمدرضا پهلوی در راستای پیش‌بُرد سیاست‌های امریکا در منطقه نباشد.

دوران ریاست‌جمهوری کندی در امریکا، هم‌زمان شد با اجرای اصلاحات سیاسی – اقتصادیِ مهمی در دوران حکومت پهلوی دوم. اردوگاه مخالفان حکومت وقت در ایران، در آن دوران در مخالفت با آن «اصلاحات» به طرح این مدعا می‌پرداختند که «این‌گونه ژست‌های سیاسی شاه، اعتباری جز از منظر اجرای فرامین کندی ندارد.» در حالی که، نه آن اردوگاه مخالفان، و نه اخلاف ایشان ندانستند که توصیه‌ی اصلی در راستای اجرا و انجام این «اصلاحات»، پیش از روی کار آمدن کندی، از جانب دوایت آیزنهاور رئیس‌جمهورِ برآمده از حزب جمهوری‌خواه، به شاه ارائه شده بود.

ترور جان اف کندی، این فرصت را به شاه ایران داد تا به مطلوبِ سیاسی خود که راه‌یابی جمهوری‌خواهان به کاخ سفید بود، نزدیک‌تر شود. اما محمدرضا پهلوی در آن انتخابات ریاست‌جمهوری امریکا در میانه‌ی دهه‌ی۶۰ با دو بداقبالی مواجه شد. نخست، وعده‌ی انتخاباتی لیندون جانسون با سویه‌های چپ‌گرایانه به عنوان «جامعه‌ی بزرگ» (Great Society) بود که با استقبال و حمایت از جانب اردوگاه روشن‌فکری در امریکا مواجه شد، دو دیگر، مشی سیاسی بری گلدواتر به عنوان نامزد حزب جمهوری‌خواه در آن انتخابات بود که اگرچه در قالب «چپ‌ستیزیِ» آشکار ارائه می‌شد اما از منظر ایجابی برای جامعه‌ی امریکا دارای جذابیت و اعتبار نبود. و البته، بخش مهمی از جامعه‌ی امریکا در این انتخابات، به این علت به نامزد حزب دموکرات رای دادند که ادای احترامی کرده باشند به رئیس‌جمهور مقتول.

اما دور دوم ریاست‌جمهوری لیندون جانسون در حالی به پایان رسید که نه تنها برنامه‌ی «جامعه‌ی بزرگ» او با موفقیت به انجام نرسیده بود، بلکه عمل‌کرد امریکا در جنگ با ویتنام، و موارد دیگری چون ترور مارتین لوترکینگ، و اختلافات عمیق درونی در حزب دموکرات، باعث شد تا شاه ایران به خواسته‌ی خود در پایان دهه‌ی ۶۰ دست یابد؛ با پیروزی ریچارد نیکسون بر رقیب دموکرات خود یعنی هیوبرت هامفری در انتخابات ریاست‌جمهوری امریکا.

دوستی محمدرضا پهلوی با ریچارد نیکسون در عرصه‌ی سیاسی امریکا بر آگاهان به امور، پوشیده نبود. عده‌ای از نزدیکان شاه و مقامات ارشد حکومت ایران، در خاطرات خود اعلام کرده‌اند که شاه ایران به صورت غیرقانونی در دو دوره انتخابات ریاست‌جمهوری امریکا، کمک‌های مالی در اختیار نیکسون قرار داده است. حتی در یک مورد، اهدا یک فرش به نیکسون از جانب شاه، در دوران معاونت ریاست‌جمهوری او، نیکسون را به لبه‌ی پرتگاه برکناری نیز کشانده بود.

با این‌همه، ریچارد نیکسون با وعده‌ی پایان دادن به حضور امریکا در جبهه‌ی جنگ با ویتنام به کاخ سفید رسیده بود، و این در حالی بود که پیش از آن، محمدرضا پهلوی از امریکا در مواجهه‌ی نظامی با ویتنام اعلام حمایت کرده بود. با این‌همه، با چرخش سیاست حزب جمهوری‌خواه به سمت پایان جنگ با ویتنام، این محمدرضا پهلوی بود که برای میانجی‌گری در راستای پایان این جنگ اعلام آماده‌گی کرد.

اما واقعه‌ی بسیار مهم، در دوره‌ی ریاست‌جمهوری نیکسون، آن‌جا و آن‌گاه رقم خورد که در عرصه‌ی سیاست خارجی، «دکترین نیکسون» بر اساس نظرورزی‌های هنری کیسینجر در محور و مدار امور قرار گرفت. مبنای «دکترین نیکسون» این بود که امریکا نمی‌تواند و نباید به صورت مستقیم به حضور در مناطق مختلفِ تحت حمایت خود بپردازد، بلکه، در این مناطق باید از متحدان خود به گونه‌ای حمایت کند که ایشان بدل به نیروهایی در راستای اهداف کلان سیاسی امریکا در عرصه‌ی جهانی شوند.

از دیگرسو، در سال ۱۹۶۸ دولت انگلستان در دوران نخست‌وزیری هارولد ویلسون اعلام کرد که نیروهای خود را از شرق سوئز، خلیج‌فارس و جنوب ایران خارج خواهد کرد. در این شرایط بود که دولت امریکا بیش از پیش در راستای همان «دکترین نیکسون»، بر نقش ایران در منطقه تکیه و تأکید کرد و محمدرضا پهلوی نیز از پذیرش این جایگاه کاملاً اعلام استقبال کرد. پس از این بود که در عرصه‌ی سیاست بیان‌الملل، عبارتِ «ژاندارم منطقه» درباره حکومت پهلوی به کار گرفته شد.

اما در سوی دیگر ماجرا، سیاستِ گرایش به چین در دوران دولت نیکسون، دارای سویه‌های آشکارِ فشار بر شوروی بود. بر این اساس نیز دولت نیکسون نقش ایران در منطقه را نقشی بنیادین می‌دانست. در این دوران و در این میدان، حکومت ایران نه تنها در مواجهه با نفوذ کمونیسم در ایران، بلکه با تحرکات مبتنی بر بسط کمونیسم در منطقه، تقابلی آشکار داشت در راستای منافع مشترک با امریکا. حضور نظامی ارتش ایران در جنگ «ظفار» در ابتدای دهه‌ی ۵۰ خورشیدی، یکی از موارد آشکار در این عرصه بود. و در راستای همین نوع نقش‌آفرینی ایران در منطقه با پشتیبانی امریکا بود که دولت نیکسون اقدام به فروش نامحدود تسلیحات به ایران کرد.

دولت ریچارد نیکسون، البته با رسوایی «واترگیت»، دولتی مستعجل بود، و جرالد فورد نیز به عنوان خلف نیکسون نتوانست در میانه‌ی دهه‌ی ۷۰ حزب جمهوری خواه و امریکا را از درافتادن به ورطه‌ی دولت کارتر نجات دهد. اما در این میدان و در این دوران، شاه ایران، مهم‌ترین قربانیِ دولت کارتر شد.

هنری کیسینجر در نیمه‌ی دوم دهه‌ی ۷۰ میلادی بر این نظر بود که دولت امریکا باید هرچه در توان دارد در راستای حفظ شاه در ایران به کار گیرد. مشی سیاسی کیسینجر اگرچه در این زمینه دارای تفاوت‌هایی با مشی سیاسی امثال برژینسکی بود، اما این دو چهره‌ی سرشناس عرصه‌ی «فن سیاست» در امریکا، در این دیدگاه دارای اشتراک نظر بودند که پایان حکومت شاه در ایران، متضمن منافع امریکا، و باعث حفاظت و حراست از ثبات سیاسی در منطقه نخواهد بود. اما این دیدگاه کیسینجر، باعث نمی‌شد تا او نسبت به جایگاه محمدرضا پهلوی در عرصه‌ی سیاسی ایران در نیمه‌ی دوم دهه‌ی ۵۰ خورشیدی بی‌توجه باشد. بر این اساس، کیسینجر می‌دانست که بازگشت شاه به جایگاه سابق در صورت پیروزی دولت بختیار بر انقلابیون، در مرزهای غیرممکن قرار گرفته است.

اما در سوی دیگر ماجرا، ابراهیم یزدی به عنوان وزیر خارجه‌ی ایران در دولت موقت، به طرح این مدعا می‌پرداخت که «در مذاکراتی که با وزیر امور خارجه ژاپن در سازمان ملل داشتم، به من گفت هنری کیسینجر در دیداری با او گفته است ما نگران ایران نیستیم، این انقلاب حداکثر دو سال دوام خواهد داشت. بعد ما به ایران برمی‌گردیم.» علاوه بر این‌که، ادعای یزدی دارای اعتباری از منظر استنادی نیست، در نوع نگرش کیسینجر درباره ایرانِ پس از سال ۱۳۵۷ نمی‌توان اثری از این‌گونه پیش‌بینی‌ها درباره فرجام آن انقلاب سراغ گرفت.

کیسینجر پس از خروج محمدرضا پهلوی از ایران، بسیار کوشید تا باعث اقامت او در امریکا شود. او در همین راستا در هم‌راهی با کسانی چون دیوید راکفلر، فشارهای سهمگینی بر دولت کارتر وارد کردند در راستای ورود محمدرضا پهلوی به ایران. بر اساس برخی از منابع، کیسینجر حتی در این زمینه تا آن‌جا پیش رفت که درخواست حمایت دولت کارتر در زمینه‌ی معاهده‌ای جدید با شوروی درباره منع گسترش تسلیحات هسته‌ای را مشروط کرد به موافقت دولت کارتر با ورود شاه به امریکا. اما در سوی دیگر ماجرا، حمایت‌های کیسینجر از محمدرضا پهلوی در همین دوران، باعث طرح این‌گونه اتهامات علیه او شد که کیسینجر به این علت از مشی راکفلرها درباره ورود شاه به امریکا حمایت می‌کند که در صورت موافقت دولت امریکا با این موضوع، شعله‌ی مخالفت انقلابیون در ایران با دولت امریکا در حدی زبانه خواهد کشید که باعث قطع روابط دو کشور خواهد شد. اما قطع روابط ایران و امریکا چه منفعتی برای کیسینجر و راکفلر می‌توانست داشته باشد؟ مخالفان کیسینجر بر این نظر بودند که علت‌العلل فشارهای او بر دولت امریکا در راستای ورود شاه به امریکا، چیزی نبود جز وام پانصد میلیون دلاری بانک چیس به حکومت شاه. بر این اساس، اگر با ورود شاه به ایران اعتراضات انقلابیون ایرانی باعث قطع رابطه‌ی امریکا و ایران می‌شد، راکفلر به عنوان مالک این بانک می‌توانست از طریق اموال مسدود شده‌ی ایران در امریکا، اقساطِ این وام را دریافت کند.

این‌گونه اتهامات علیه هنری کیسینجر هرگز نه اثبات شد و نه دارای اعتبار بود. اما تلاش کیسینجر در راستای آن‌گونه حمایت از شاهِ آواره، نه تنها از منظرِ اخلاقی، بلکه از منظر سیاسی دارای پشتوانه‌های نظری بود. کیسینجر بر آن بود تا با حمایت آشکار امریکا از شاه ایران پس از انقلاب، این پیام را به سایر متحدان امریکا در جهان ارسال کند که «ما فقط دوستِ شما در دوران حضور در قدرت نیستیم.» اما دولت کارتر با نوع میزبانی از شاه ایران، این پیام را به متحدان خود اعلام کرد که «در سیاست، دوست و دشمنِ همیشه‌گی وجود ندارد.»