قبض و بسط پراتیک طریقت – روزنامه آنلاین تقریر

سخنان اخیر عبدالکریم سروش درباره سال‌گرد انقلاب۵۷ و بیانیه‌ی اخیر میرحسین موسوی، طرفه‌معجونی بود مبتنی بر تحکیم و تکذیب نظام نظریِ سروش، از جانبِ آن جناب.

واکنش‌ها به این سخنان در دو سوی طیف اپوزیسیون انقلابی و حامیان نظام انقلابی، چندان باعث تعجب نبود، اردوگاه نخست در راستای تسویه حساب‌های سیاسی با سروش، سخنان او را تقلیل و تنزیل دادند به «توهین جنسیتی به زنان»، و اردوگاه دوم نیز خروش سروش علیه معرکه‌گیری «جورج تاون» را ستودند، و آغوشِ حمایت سوی کسی گشودند که تا چند روز قبل، آشکارا او را «فاسد و فاسق» می‌دانستند.

مصداق یکی از شوخی‌ها بر صحنه‌ی سیرکِ سیاست در اردوگاه محتسبان فرهنگی نظام، کسانی که پیش از این، با بیان و بنان، تیغ مراجع دینی را در راستای تکفیر و تفسیق و تضلیلِ سروش از نیام برون می‌کشیدند، تیغ تسخیف و تخفیف علیه منتقدان سروش از نیام برون کشیدند و از موضع «لا لحب علی بل لبغض معاویه»، در بستر تقدیسِ شرافت و شجاعت سروش، خزیدند.

اما نه تقلیل و تنزیل سخنان اخیر سروش به «توهین جنسیتی به زنان»، دارای اعتبار و در خور اعتناست، و نه حمایت ایدئولوژیک و موسمی از او، از جانب هیزم‌کشانِ تونِ تکفیر.

آن‌چه بیش و پیش از هرچیز در سخنان اخیر ایشان، در مرزهای باورِ آگاهان به نظام نظری سروش نمی‌گنجید، حمایت مطلقِ تئوریک و پراتیک و ارزشیِ او بود از «انقلاب».

بر آگاهان به نظام نظری سروش پوشیده نیست که او علی‌رغم حضور در اردوگاه انقلابیون در اواخر دهه‌ی ۵۰، بر اساس آشنایی و هم‌راهی با نظام نظری امثال کارل پوپر، از سویه‌های ستبر و سترگ ِ«ضدعقلانی» انقلاب‌ها در عرصه‌ی سیاست، آگاه بود. و تحت تأثیرات همین نوع آگاهی‌ها بود که حتی در همان دوران، او نه خود را به بام مدرسه‌ی رفاه رساند، نه خود را از دیوار سفارت امریکا بالا کشاند، و نه شرنگ مائویستی -استالینیستیِ «انقلاب فرهنگی» به کام دانشگاه‌های ایران چشاند.

با این‌همه، هم‌او، هم‌واره از شعاع دفاع از انقلاب ۵۷ خارج نشد. اما معنا و مبنای این «دفاع» چه بود؟

سروش بر این باور بوده و هست که انقلاب ۵۷ واقعه‌ای بوده محتوم و گریزناپذیر، و علت‌العلل وقوع آن نیز چیزی نبوده جز «استبداد شاه». این دیدگاه سروش، ورای ارزیابی و بررسی آن، در ۴۴ سال اخیر، مطلقاً رخت تحول و تبدل به تن نکرده است. حتی تجربه‌ی تاریخی نظام جمهوری اسلامی نیز باعث نشد تا سروش در مدعای اصلی خود درباره علل وقوع انقلاب ۵۷ تجدیدنظر کند.

در این وجیزه، به بررسی و ارزیابی آن مدعا نخواهیم پرداخت، بلکه توجه و تمرکز ما ناظر به آن بخش از سخنان اخیر ایشان است که مطلقاً وضو ساخته از چشمه‌ای جدید، و چارتکبیر زده یک‌سره بر هرچه که بود.

سروش در –چند- سخن‌رانی اخیر، آشکارا از ایجاد و انجام «انقلاب» در زمانه‌ی اکنون دفاع کرده، و آن را عقلانی و اخلاقی و ارزش‌مند می‌نامد و می‌داند. و این در حالی است که حضرت‌اش، پیش از این، بارها به آشکارترین شکل ممکن در گفتار و نوشتار اعلام کرده بود که «انقلاب» غیرعقلانی و آفت‌بار و جاهلانه است، و باعث زمام‌داری اهل جهل و جنون خواهد بود.

این بخش از نظام نظری سروش، پس از استقرار دولت محمد خاتمی در میانه‌ی دهه‌ی ۷۰ به صورت برجسته‌تری مطرح شد، چرا که، سروش جرس‌جنبان قافله‌ای بود تحت عنوان «اصلاح‌طلبان دوم خردادی». بر این اساس، سروش از موضع دفاع از «اصلاحات»، گام در وادی اجتهادات تئوریکی نهاد که در عرصه‌ی پراتیک دارای فرآورده‌ای باشد «ضد انقلاب».

این مصداق یکی از شوخی‌های روزگار بود که انقلابیون سال ۱۳۵۷، دو دهه بعد، از یک سو، در صور دفاع از انقلاب ۵۷ می‌دمیداند، و از دیگر سو، بیرقِ «اصلاح‌طلبی» بر بام این مدعا برافراشته بودند که «انقلاب کارِ انسان‌های عاقل نیست».

سروش، در انتهای دهه‌ی ۷۰، آشکارا از مشی دولت خاتمی در عرصه‌ی «اصلاحات»، انتقاد و اعلام ناامیدی کرد. اما علی‌رغم این نکته، باز هم از شعاع دفاع از انقلاب ۵۷، و مخالفت با «انقلابی دوباره»، خارج نشد.

در این دوران هزینه‌هایی که از جانب نظام سیاسی مستقر بر سروش به علت انتقاد از غلبه‌ی فقاهت بر سیاست، تحمیل شد، کم‌تر از هزینه‌های وارد شده بر حامیان و قائلان به «انقلاب علیه نظام انقلابی» نبود. اما باز هم، حتی در دهه‌های ۸۰ و ۹۰، عبدالکریم سروش، آشکارا انجام و ایجاد «انقلاب» را سودای باطلِ اهل جهل و جنون می‌دانست.

و اینک، در چند سخن‌رانی هم‌او، پس از مرگ مهسا امینی، و در سخن‌رانی اخیر به بهانه‌ی چهل و چهارمین سال‌گرد انقلاب ۵۷، با سروشی مواجه‌ایم که علی‌رغم تکیه و تأکید بر دفاع از انقلاب ۵۷، آشکارا اعلام می‌کند «انقلابی دوباره» نه تنها کار اهل جهل و جنون نیست، کارِ عالمان و عاقلان است، نه تنها ملوث نیست، مقدس است، نه تنها سیاهی و تباهی نیست؛ سپیدی و رهایی است، نه تنها از چاله به چاه افتادن نیست؛ از فرش به عرش رسیدن است، و نه تنها بی‌ارزش و آلوده به آفات نیست؛ ارزشمند و آغشته به برکات است.

این همه را، باز هم ورای ارزیابی و بررسی اصل و اساس این مدعا، می‌توان از ایشان در مقام تحول و تبدل دیدگاه، پذیرفت، اما متأسفانه ماجرا کاملاً از نوع و لونی دیگر است.

عبدالکریم سروش نمی‌گوید در زمانه‌ی اکنون از موضع نظری به این تحول و تبدل دچار شده است، او آشکارا اعلام می‌کند که از گذشته تا هنوز بر همین نظر بوده است. و این درحالی است که با حداقل آگاهی از نظام نظری او، و با مشاهده‌ی سرپاییِ کارنامه‌ی او، مصداق «کالشمس فی رائعه النهار» مشخص است که ایشان، پیش از این، مطلقاً بر این باور نبوده است.

این عدم اعلام تغییر موضع تئوریک از جانب ایشان، مسیری فراخ و هم‌وار ایجاد می‌کند برای حمله و هجمه‌ی مخالفان به او از منظرِ اتهام «فرصت‌طلبی»، و مواردی دیگر چون این که «سروش در دوران دولت خاتمی و دولت روحانی، “انقلاب” را کار اهل جهل و جنون می‌دانست، اما اکنون و در حالی که از بازگشت “اصلاح‌طلبان” به قدرت ناامید شده، “انقلاب” را کار عالمان و عاقلان می‌داند». و این یعنی قبض و بسط پراتیکِ طریقتِ انقلابی.

باز هم بر این نکته تأکید می‌ورزم که نفسِ این تغییر نظر از موضع تئوریک، لزوماً مذموم و بی‌اعتبار نیست، اما بحث و اشکال در این دو مورد است:

۱: ناسازگاری میان عقلانی و ارزش‌مند دانستن انقلاب۵۷ و غیرعقلانی و باطل و جاهلانه و احمقانه دانستن «انقلابی دوباره» طی ۴۴ سال اخیر.

۲: غیرعقلانی و باطل و جاهلانه و احمقانه دانستن «انقلابی دوباره» طی ۴۴ سال اخیر، و عاقلانه و عالمانه و ارزش‌مند و اخلاقی دانستن «انقلاب» در زمانه‌ی اکنون.

در تاریخ علم و فلسفه و کلام و هنر، کم نبوده‌اند کسانی که از ارتفاع مدعایی در عرصه‌ی تئوریک، هبوطی جاودانه داشته‌اند در هاویه‌ی ناسازگاری‌های ملموس و مشهود در عرصه‌ی پراتیک. عبدالکریم سروش، سزا و رواست که خود، آشکارا اعلام کند که طی ۴۴ سال اخیر، بارها انجام و ایجاد «انقلابی دوباره» را کارِ اهل جهل و جنون دانسته، و در تحذیر و پرهیز خلایق از درافتادن در ویلِ «انقلابی دوباره» کوشیده است. با اعلام این مسئله است که مسیر نظرورزی برای تبیین مدعای جدید ایشان درباره تأیید و تمجید «انقلابی دوباره»، فراخ و هم‌وار خواهد بود، در غیر این صورت، حضرت‌اش بیش و پیش از مواجهه از منظر علمی و معرفتی و سیاسی، از موضع اخلاقی در معرض اتهامات ستبر و سترگی قرار خواهد داشت.

امثال صاحب این قلم، در التزام کامل عبدالکریم سروش طی تمامی این سال‌ها به موازین اخلاقی، ذره‌ای تردید ندارند، و در پیشگاه حقیقت، به مشاهده و تجربه‌ی مکرر این التزام، شهادت می‌دهند، بنابراین، سزا و رواست که ایشان به ایضاح دقیق‌تر و عمیق‌تر دیدگاه کنونی خود درباره «انقلاب»، و ارتباط آن با تاُکیدات سابق درباره غیرعقلانی و جاهلانه و احمقانه بودن «انقلاب» بپردازد.