ساده‌نگاری و ساده‌انگاری – روزنامه آنلاین تقریر

یکی از فراوان صیدهای دوران نوجوانی‌ام، از دریای کتاب‌های پدر، کتابی بود با عنوان «اقتصاد به زبان ساده».

نویسنده‌ی کتاب، محمود عسگری‌زاده بود؛ یکی از اعضای سازمان مجاهدین خلق. اعضای «سازمان»، در نیمه‌ی دوم دهه‌ی۴۰، هرچه در توان داشتند به کار گرفتند در راستای ترجمه و تألیف چند اثر در مقام «تولیدات تئوریک». و یکی از این «تولیدات تئوریک»، همان کتاب «اقتصاد به زبان ساده» بود.

۵۰ سال پس از انتشار آن کتاب محمود عسگری‌زاده، یک محمودِ دیگر که ۸ سال بر مسند ریاست جمهوری ایران روزگار گذرانده بود، در دوران فراق از مسند، در سلسله برنامه‌هایی ویدئویی، عزم آن کرد که با تشکیل کلاس درسی برای «مردم»، به تدریس و تعلیم «اقتصاد به زبان ساده» پردازد.

علت‌العلل این‌که آن دو محمود، پنداشته بودند که اقتصاد را می‌توان و باید با «زبان ساده» به «مردم» آموخت، جیزی جز این نبود که خود، اقتصاد را «به زبانی ساده» آموخته بودند.

فرجام محتوم و معلومِ نظامات اقتصادیِ مجاهدین خلقی و احمدی‌نژادی را در تاریخ ایران، اهل خبرت و عبرت به وضوح دیده‌ و زیسته‌اند. اما در سوی دیگر ماجرا، همان اهل خبرت و عبرت، البته با مسائل و مباحثی چون Simplification در عرصه‌ی علم مواجه‌اند. و چون چنین است، چه ارتباطی میان آن نوع ساده‌سازی‌های محمودوار، و این نوع «ساده‌سازی‌های» مبتنی بر موازین و معاییر علمی، وجود دارد؟

سال‌ها پیش از این، هم‌زمان با انتشار کتاب «حافظ به روایت کیارستمی»، یک سخنرانی داشتم درباره مبانی مینی‌مالیسم. در همان دوران، از عباس کیارستمی این جمله را شنیدم که «برای فهماندن، باید ساده کرد، و برای ساده کردن، باید کوتاه کرد»(نقل به مضمون).

من با تعمیم این مدعا به تمامی عرصه‌های مرتبط با «فهم» مخالف بودم، و هستم. چراکه، بر این باورام که «ساده‌سازی و ساده‌نگاری» در بسیاری از موارد، دارای قابلیت آفت‌بارِ «ساده‌انگاری» است. در عرصه‌ی علم، یک نظریه، پیش و بیش از هر نوع «ساده‌سازی»، باید از امکان و توان تبیین مدعای بنیادین خود بر اساس روش‌های مربوط به آن عرصه‌ی خاص برخوردار باشد.

پس از طی این مقام است که نظریاتِ هم‌طراز از منظر توان تبیین، در عرصه‌ی «ساده‌سازی» با یکدیگر به رقابت خواهند پرداخت. و چون چنین است، «ساده‌سازی» هرگز در این عرصه، از کارکردِ جایگزین شدن با موازین و معاییر بنیادین تبیین، برخوردار نیست. در حالی که، در عرصه‌ی انتشار کتاب‌های «آسان آموز»، «…به زبان ساده»، با یک هسته‌ی سخت ایدئولوژیک مواجه‌ایم. معنا و مبنای این هسته‌ی سخت ایدئولوژیک نیز چیزی نیست جز تبلیغات.

تمامی «تولیدات تئوریک» سازمان مجاهدین خلق، و تمامی کلاس‌های «اقتصاد به زبان ساده» محمود احمدی‌نژاد، فقط و تنها فقط دارای هدف تبلیغاتی بود و بس. در این نوع آثار، ضرورت توجیه یک نظام نظریِ خاص در عرصه‌ی عمومی، لحاظ می‌شود، و بر این اساس، آثاری مربوط و معطوف به آن نظام نظری «به زبان ساده»، تولید، و در راستای همان نوع «توجیه عمومی»، به جامعه ارائه می‌شود.

برای نمونه، در شرایطی که در جامعه‌ای نظرات غالب در عرصه‌ی عمومی، مبتنی بر «خَلق جهان و انسان بر اساس مدعیات دینی و مذهبی» باشد، ضرورت تألیف و ترجمه و انتشار آثاری در قالب «تطور به زبان ساده»، در راستای همان نوع «توجیه عمومی»، وجود خواهد داشت. در چنین جامعه‌ای، «نظریه‌ی تطور»، علاوه بر نفوذ و رسوخ در اجتماع عالمان، نیازمند تبلیغات در عرصه‌ی عمومی است. برای نمونه، به یاد آرید نامه‌ای را که داروین پس از انتشار «منشأ انواع» به چارلز لایل نوشت. داروین درباره توالی فاسد آن نوع تبلیغات درباره آن کتاب، نوشت «روزنامه‌ای در منچستر کنایه‌ی ظریفی نثار من کرده است، مبنی بر این‌که من اثبات کرده‌ام حق با کسی است که زور دارد، و بنابراین حق با ناپلئون است، و نیز با تمام تجّار کلاه‌بردار».

میدانِ این نوع فهم و درک و برداشت از نظام نظری داروین، بر اساس تکیه و تأکید بر آثاری چون «تطور به زبان ساده»، تا حداکثر ممکن فراخ و هم‌وار است. در این‌جا، هر نوع موضع‌گیری له یا علیه آن نظام نظری، بر اساس فهم و درک و برداشتِ مبتنی بر «آموزش به زبان ساده»، دارای اعتبار و در خورِ اعتنا نیست.

برای نمونه، آن‌چه در فاصله‌ی دهه‌ی ۲۰ تا دهه‌ی ۶۰ در ایران درباره مارکسیسم مطرح بود، چه از منظر موافقت، و چه از منظر مخالفت، چون کاملاً مبتنی بر همان نوع «ساده‌سازی‌ها» بود، مطلقاً دارای اعتبار و در خور اعتنا نبود.

مارکسیسم در آن دوران، ورای مباحث در عرصه‌ی اجتماع عالمان، به شدت نیازمند تبلیغ و ترویج در عرصه‌ی عمومی بود، و همین نیاز بود که باعث تألیف و ترجمه و انتشار آثاری در قالب «مارکسیسم به زبان ساده» می‌شد.

در این زمان و زمانه و زمینه نیز، وجه غالب تمامی آثار مکتوب و تصویری و شفاهی در قالب «آموزش به زبان ساده»، چیزی جز «تبلیغات ایدئولوژیک» نیست. و فرآورده‌ی این نوع آثار نیز، چیزی جز جهل مرکب نخواهد بود.

بر سبیل تمثیل، دریابید چه نسبت و تناسبی برقرار است میان مطالعه‌ی بروشور تبلغیاتی درباره مشخصات و مختصات جزایر امریکای جنوبی، با سفر و حضور در آن جزایر. به همان نسبت که مطالعه‌ی تمامی این نوع بروشورهای تبلیغاتی باعث اثبات مدعای سفر به یکی از آن جزایر نمی‌شود، مطالعه‌ی تمامی آثار «…به زبان ساده» نیز باعث اثبات مدعای فهم و درک و برداشت آن نظامات نظری نخواهد بود. آن نوع بروشورها تنها دارای کارکرد تبلیغاتی درباره سفر به آن جزایر هستند، و آن نوع آثار نیز، در به‌ترین حالت، فقط دارای همان نوع کارکرد تبلیغاتی هستند و بس.