الهیات اعترافات تلویزیونی – روزنامه آنلاین تقریر

در سده‌ها پیش از این، آن‌جا و آن‌گاه که انسان به اجرای مراسم و مناسک «قربانی کردن فرزند» می‌پرداخت، انسانی دیگر را بدل به ابزاری در راستای هدف خود از انجام آن مناسک می‌کرد. با گذر زمان، متکلمان در ادیان مختلف، در مواجهه با این‌گونه مراسم و مناسک که انجام آن‌ها در گرو ارتباط با دیگر انسان‌ها بود، به طرح این مدعا پرداختند که توابع و توالی مثبت انجام آن مناسک، تا حدودی شامل انسان‌های دیگری که به مثابه وسیله‌ای در انجام آن مناسک مورد استفاده قرار می‌گیرند نیز می‌شود.

آن‌چه به عنوان «مجازات» در نظامات «حقوقی» تا پیش از دوران جهان جدید در بسیاری از «کشورها»، تأسیس و تدوین و اجرا می‌شد نیز بر اساس سویه‌های «فرهنگیِ» ناظر به آن «جامعه»، بسیار متأثر از همان آموزه‌ها و مدعیات مذهبی درباره انجام آن‌گونه مناسک بود. به دیگر بیان، در این‌جا با ریزش مذهب در فرهنگ، و ریزش فرهنگ در مجازات مواجه بودیم. برای نمونه، آن‌جا و آن‌گاه که جماعت مجهز به این آموزه‌ی مذهبی بودند که «کُشتن یا آسیب رساندن به مخالفین و معاندین علیه مذهب من، به مثابه انجام مناسکی است جهت تقرب بیشتر به خداوند»، همین آموزه با ریزش در فرهنگِ جماعت، این‌گونه خود را در نظام «حقوقی و قضایی» نشان می‌داد که «اگر کافران یکی از مؤمنانِ «ما» را بکُشند، ما نیز باید یکی از آن‌ها را بکُشیم؛ نه لزوماً شخص قاتل». در ادامه‌ی همان سیر تاریخی، اگرچه بسیاری از این آموزه‌ها دچار حک و اصلاح و جرح و تعدیل شدند، اما باز هم مواردی از همین نوع و لون، حتی در جهان جدید، از جانب دین‌داران وارد قواعد و قوانین مربوط و معطوف به زیست اجتماعی شدند. برای نمونه، در زمان و مکانی که مؤمنان روزه‌دار بودند، به غیرمؤمنان اجازه داده نمی‌شد در «فضای عمومی» بخورند و بیاشامند، و یا این‌که، اگر مؤمنانِ به قدرت سیاسی رسیده، بر این نظر بودند که زنان باید «حجاب شرعی» داشته باشند، دیگر زنانِ غیرمؤمن به آن دین، از این توان و امکان بی‌بهره بودند که «حجاب شرعیِ» مورد نظر آن مؤمنان را نداشته باشند.

در این شرایط اخیر، سایر افرادِ غیر مؤمن، دچار رنجی غیرضروری می‌شدند، و این به مثابه نقض و نفی امهات و مقومات «اخلاق» بود. اما در سوی دیگر ماجرا، بسیاری از متکلمان، و متولیان نظام سیاسی، به طرح این مدعا می‌پرداختند که «چون این موارد قانونی است، بنابراین الزام و اجبار به انجام آن، غیراخلاقی نیست». اما استدلالات ستبر و سترگی می‌توان ارائه کرد در ترجیح و اولویت «اخلاق» نسبت به «قانون»، و بر این اساس، اگرچه هر حکم اخلاقی لزوماً قانونی نیست، اما هر حکم قانونی باید اخلاقی باشد.

در این‌جا، حتی ماجرای استناد به گفته‌ی عیسی در مواجهه با فریسیان نیز چاره‌ی کار نبود که «شنبه برای انسان است، نه انسان برای شنبه»، چرا که، در قرائت‌های مذهبی در مواجهه با این موارد و مسائل، مراد از «انسان» در واقع چیزی نیست جز «فردِ مؤمن و قائل به شریعتی خاص».

بر این اساس بود که در جهان جدید، یکی از ارکان آن نظام نظری که قائل به تفکیک احکام دینی از احکام مدنی بود، ریشه در خاک این مدعا داشت که ملاک «حقوق شهروندی» در جهان جدید، تعلقِ قانونی انسان به یک واحد سیاسی–جغرافیایی خاص است، نه یک دین و مذهبِ خاص. و چون چنین است، به همان نسبت که مسیحانِ امریکا نمی‌توانند و نباید مسلمانان امریکا را ملزم و مجبور به رعایت احکام مسیحی کنند، مسلمانانِ عربستان نیز با مسیحیان این کشور نمی‌توانند و نباید چنین کنند. به دیگر بیان، در این دوران، امریکایی و عربستانی بودن، ملاک و معیارِ تعیین حدود حقوق شهروندان است؛ نه مسیحی یا مسلمان بودن.

اما در نظاماتی که در سه بخش تقنین و قضا و اجرا، موازین و معاییر ایدئولوژیک مذهبی در جایگاه محور و مدار تعیین حقوق انسان‌های متعلق به این کشورهاست، این آموزه‌های مذهبی با ریزش در فرهنگ عمومی، خود را در موارد متعدد و متنوعی در ساحت زیست اجتماعی و به تبع آن در عرصه‌ی سیاست، به نمایش می‌گذارند.

ماجرای «اعترافات تلویزیونی» در ایران طی حدود ۴ دهه‌ی اخیر، یکی از همین موارد است. می‌دانیم که انجام و اجرای این مورد، مربوط به نظام جمهوری اسلامی نیست. در حکومت سابق نیز، با اعترافات تلویزیونی مواجه بودیم که در راستای کارکردهای مطلوب نظام سیاسی حاکم، جریان داشت. اما انجام و اجرای این مورد، در تاریخ جمهوری اسلامی بدل به یک مراسم و مناسک شد.

معنا و مبنای این مراسم و مناسک این است که فردی که در برابر دوربین تلویزیون اقدام به «اعتراف» می‌کند، فردی است که در جایگاه «مجرم»، آسیبی به نظام سیاسی حاکم وارد کرده است، و از آن‌جا که بنیان ایئولوژیک نظام سیاسی حاکم بر این مدعا قرار دارد که «این نظامی است الهی»، بنابراین، هرگونه آسیب رساندن به نظامی الهی، اقدامی تجاوزکارانه است در برابر خداوند.

با توجه به این مبنای نظریِ الهیاتی است که نمایش «اعترافِ» مجرم در برابر دوربین تلویزیون، در واقع، نمایش ضعف و زبونی و شکست و هزیمتِ «دشمنان خداوند» است. و به طریق اولی، فراهم کردن شرایط برای ایجاد و انجام این نوع «اعترافات»، به مثابه اجرای مقدماتِ مناسکی است که هم مقدمات و هم اجرا و هم توابع و توالی و تعقیبات آن، دارای انواع ثواب و برکت است. اما این ثواب و برکت را عده‌ای شامل فرد «اعتراف کننده» نیز می‌دانند، و عده‌ای دیگر منکر و مخالف این شمول هستند.

در تاریخ مسیحیت، «اعترافاتِ» مؤمنین به گناهان و خطاها و کژی‌ها، اغلب در خلوتِ کلیسا انجام می‌شد. اما این «اعترافات» از آن‌جهت و بر آن نمط دارای اعتبار و در خور اعتنا بود که از جانبِ انسان مؤمن به «مسیحیت»، و با اختیار و اراده‌ی او انجام می‌شد. روان‌کاویِ فرویدی، اگرچه در ظاهرِ ماجرا دارای مبانی ناسازگار با ادیان، از جمله مسیحیت بود، اما این نوع مواجهه با درمان‌جو را بر اساس «اعترافات»، در وجه بیانِ شفاهی ناظر به سنت «اعترافات کلیسایی»، مورد توجه و استفاده قرار داده بود. این «سنت» از دوران یونان باستان نیز قابل رصد و بررسی است، اما، هم‌واره «اختیار و اراده‌ی آزاد» انسان در این موارد پاس داشته شده است. در حالی که در روان‌کاوی فرویدی، با نقض و نفی هرگونه «اراده‌ی آزاد»، بنیان نظام نظری روان‌کاوی بر این اصل استوار است که درمانِ روان‌، در گروِ مشاهده‌ی کردارِ درمان‌جو، و انجام و تکرارِ گفتار از جانب او و درمان‌گر است.

در «الهیات اعترافات تلویزیونی» نیز کردار و گفتارِ متهم یا مجرم، بدل به بخشی از اجرای این مناسک می‌شود؛ کردار و گفتارِ متهم، لزوماً نباید منطبق و هم‌آهنگ با عقاید و تمنیات و ارادات او باشد، بلکه اعترافِ گفتاری و خشوع و خضوع کرداری او در مقام تسلیم، او را بدل به یک قربانی می‌کند که توسط مأموران حکومتی به قربان‌گاه کشانده شده جهت اجرای مناسک «اعترافات تلویزیونی». در نهایت، قربانی شدن او، باعث تقرب آن مآموران و آن حکومت به خداوند می‌شود؛ خداوندی که قربانی کردن این‌گونه انسان‌ها، باعث حفاظت از «نظام سیاسیِ او» شده، و او نیز با پذیرش این قربانی از مأموران حکومتی، به حفاظت از آن مأموران و آن حکومت می‌پردازد.