اساسِ هراس از حماس – روزنامه آنلاین تقریر

«…اسرائیل او را به دم تیغ فروکوفت و سرزمین وی را از ارنون تا یبّوقی و تا قلمرو پسران عمّون فتح کرد…اسرائیل تمامی آن شهرها را تسخیر کرد. همه‌ی شهرهای اموریان، حشبون و جمله‌ی توابع آن را اشغال کرد.»

تورات / اعداد/ از قادش تا موآب: ۲۱: ۲۴ و ۲۵

…

یک روز پس از سال‌گرد جنگ «یوم کیپور»، حملات نظامی گسترده‌ی حماس به اسرائیل، باز هم تصویری دوگانه از «جنبش مقاومت اسلامی» (حماس) در افکار عمومی ترسیم کرد. بر اساس این تصویر دوگانه، از یک منظر، حماس نیروی تروریستی و تجاوزگر است، و از دیگر منظر، نیرویی است ملّی و ضدتروریسم و در جدال با اشغال‌گریِ اسرائیل. اما ریشه‌ی این تصویر دوگانه در کدامین خاک قرار دارد؟

حماس، بیش و پیش از هر چیز، نیرویی است برآمده از مناقشه‌ای تاریخی در عرصه‌ی الهیات سیاسی. این مناقشه، از نیمه‌ی دوم سده‌ی نوزدهم به بعد، از یک‌سو، در اردوگاه روشن‌فکران یهودی ایجاد شد، و از دیگرسو، در اردوگاه بنیادگرایی اسلامی در مصر.

در اردوگاه نخست، مسئله‌ی بنیادین این بود که «یهود» به مثابه یک «ملّت»، باید دارای سرزمینی مشخص باشد مبتنی بر خاستگاه‌های تاریخی و وعده‌های الهی. و در اردوگاه دوم، مسئله‌ی بنیادین از این قرار و بر این مدار بود که «غرب» بر اساس اشغال‌گریِ نظامی از جانب ارتش فرانسه در اواخر سده‌ی هجدهم در مصر، باعث تهدید و تضعیف و تخریب ارزش‌ها و افکار اسلامی شده، و با سلطه و سیطره‌ای همه‌جانبه از منظر نظامی و اقتصادی و فرهنگی، بر آن است تا علاوه بر تضعیف و تخریب اعتقادات مسلمانان، سرزمین‌های ایشان را نیز اشغال و تصاحب کند.

در نیمه‌ی نخست سده‌ی بیستم، فرآورده‌ی سیاسی-عقیدتیِ اردوگاه نخست، جنبش صهیونیسم، و فرآورده‌ی سیاسی- عقیدتیِ اردوگاه دوم، جنبش اخوان‌المسلمین بود.

جنبش حماس، حدود شش دهه پس از اخوان‌المسلمین، تأسیس شد. بنیان اعتقادی اخوان‌المسلمین این بود که «فلسطین قلب جهان اسلام است»، و بر همین اساس طی ۶ دهه فعالیت پرمناقشه‌ی اخوان‌المسلمین در مصر، جنبش حماس در شرایطی تأسیس می‌شد که اخوان‌المسلمین یکی از مهم‌ترین مبانی مبارزه‌ی تاریخی خود علیه نفوذ اشغال‌گرایانه‌ی «غرب» در سرزمین‌های اسلامی را معطوف و مربوط به مبارزه با اسرائیل می‌دانست. در این دوران و در این میدان بود که حماس، به عنوان جنبشی سیاسی در فلسطین، با ریشه‌هایی ستبر و سترگ در خاک اخوان‌المسلمین تأسیس شد.

نظام نظری و مشی عملی اخوان‌المسلمین، از دهه‌ی سوم سده‌ی بیستم به بعد، در راستای همان تکیه و تأکید بر اشغال‌گری نظامی و اعتقادیِ «غرب»، دارای گرایشات آشکارِ «ضد یهودی» نیز بود. اما این سویه‌های «ضد یهودی»، در ابتدا قابل تقلیل به تأسیس کشور اسرائیل نبود. بر این اساس، حتی اگر اسرائیل بر اساس نظام نظری صهیونیسم در سرزمین‌های فلسطین، موجودیت نمی‌یافت، باز هم نیروهای برآمده از اردوگاه اخوان‌المسلمین، نسبت به هرگونه ظهور و بروز نظامات سیاسی یا عقیدتی یهودی، در سرزمین‌های اسلامی، دارای حساسیت‌ها و واکنش‌های رادیکالی بودند.

اما ظهور و بروزِ اسرائیل در همین سرزمین‌ها بر اساس اشغال‌گری و تهاجم نظامی، کافی بود تا دماسنج ایدئولوژیک نیروهای برآمده از اخوان‌المسلمین، از جمله حماس را به بالاترین درجه در مواجهه با اسرائیل برساند. با در نظر داشتن این شرایط است که در می‌یابیم مواجهه‌ی حماس با اسرائیل، در وجه سیاسی، مبتنی بر اشغال‌گری نظامیِ اسرائیل است، اما در وجه اعتقادی دارای سویه‌های ستبر و سترگ «یهودستیزی»، به عنوان یکی از مواریث نظام نظری اخوان‌المسلمین.

اما حساسیت‌های برجسته‌ی جهانی نسبت به «یهودستیزی» پس از جنگ جهانی دوم، باعث شد تا هم در اردوگاه اخوان‌المسلمین، و هم در اردوگاه حماس، تکیه و تأکید بیش از مسئله‌ی «یهودستیزی»، بر وجه اشغال‌گری نظامی اسرائیل قرار گیرد. به دیگر بیان، حماس از ابتدا کوشید تا ایدئولوژیِ «یهودستیزانه» خود را به عنوان میراث نظریِ اخوان المسلمین، در حجابِ مواجهه‌ی سیاسیِ مبتنی بر اشغال‌گری اسرائیل، پنهان کند. و از این منظر، هرچه از زمان تأسیس حماس گذشت، وجه سیاسیِ حماس بر وجه اعتقادیِ این جنبش غلبه کرد.

بر همین اساس بود که حماس حدود ۶ سال پیش از این، ضمن ارائه‌ی سندی با عنوان «سند اصول و سیاست‌های کلی»، به تعدیل و تغییر ایدئولوژیِ «یهودستیزانه» خود پرداخت و در آن سند، تنها بر مبارزه با «صهیونیسم» تکیه و تأکید کرد. هرچند واکنش نخست‌وزیر وقتِ اسرائیل به این تغییر موضع حماس چیزی جز عدم پذیرش این تغییر نبود. بنیامین نتانیاهو در همان زمان، رسماً اقدام به پاره کردنِ سندِ جدید حماس و انداختن آن در سطل زباله کرد.

البته حماس حتی در دوران تدوین و انتشار آن سند نیز موجودیت اسرائیل را به رسمیت نشناخت و بر تشکیل کشوری مستقل با پایتخت بیت‌المقدس بر اساس مرزهای سال ۱۹۶۷ تأکید کرد. اما این مورد نیز نشان می‌داد که حماس بر آن است تا بیش و پیش از یک جنبش دینیِ مبتنی بر «بنیادگرایی اسلامی»، به عنوان یک سازمانِ سیاسیِ مبتنی بر «ناسیونالیسم» شناخته شود.

اما از نیمه‌ی نخست سده‌ی بیستم، آن‌چه به عنوان ناسیونالیسم در بسیاری از کشورهای عربی مطرح شد، مفهومی ورای «ملّی‌گرایی» داشت. ناسیونالیسمِ مطرح در این کشورهای عربی، به معنای دقیق، عبارت بود از یک ایدئولوژی معطوف به «ناسیونالیسم عربی». یکی از آبشخورهای نظری این ایدئولوژی، «سوسیالیسم» بود. آن‌چه قائلین به این ایدئولوژی از «سوسیالیسم» مراد می‌کردند، در وجه غالب، عبارت بود از سویه‌هایی «استعمارستیزانه»، در مواجه با «امپریالیسم»، که نماد و نمودِ اصلی و اساسیِ آن امریکا و انگلستان بود.

پیوند میان آن سویه‌های «ناسیونالیسم عربی» و «سوسیالیسم»، در مصر و کشورهای دیگری چون سوریه و عراق باعث تأسیس و تجهیز احزاب مختلفی شد که برخی از آن‌ها در ادامه، در این کشورها، در عرصه‌ی سیاسی به قدرت نیز رسیدند. برای نمونه، در سوریه، ورای حزب «بعث» که دارای سویه‌های آشکار «ناسیونال سوسیالیستی» بود، حزبی تأسیس شد با عنوان حزب «ناسیونال سوسیالیست سوریه» به زعامت آنتون سعاده. در مصر نیز، حزب «وفد» به زعامت سعد زغلول، بر اساس سویه‌های «ناسیونالیستی» در مواجهه با استعمارِ انگلستان، تشکیل شد، و در ادامه، وقتی در میانه‌ی سده‌ی بیستم، توابع و توالی کودتای «افسران آزاد» باعث به قدرت رسیدن جمال عبدالناصر شد، هم‌او در مقام رئیس‌جمهور مصر، بیرق رهبریِ ناسیونال‌سوسیالیسمِ عربی را برافراشت؛ مکتبی که در ادامه، امثال صدام حسین، حافظ اسد، سلیمان نابلسی، علی‌عبدالله صالح، معمر قذافی و… هر کدام به نوعی از معتقدان و ملتزمانِ آن بودند.

ناسیونال‌سوسیالیسم عربی در این دوران، اگرچه دارای گرایشات استعمارستیزانه در مواجهه با «غرب» بود، اما در مبانی سیاسی دارای ناسازگاری‌های کلانی بود با بنیادگرایی اسلامیِ اخوان‌المسلمین. در همین راستا، ایدئولوژی غرب‌ستیزیِ اخوان‌المسلمین در این دوران، در مواجهه با ایدئولوژی استعمارستیزیِ ناسیونال‌سوسیالیسم عربی، به حاشیه رفت. هرچند این به حاشیه رفتن، با وقایعی چون ترور جمال عبدالناصر توسط نیروهای اخوان‌المسلمین نیز هم‌راه بود، اما در کشورهای عربی، از یک‌سو،گرایشاتِ مبتنی بر آمیزش با مدرنیزاسیون، و از دیگرسو، ایجاد تلائم میان اسلام و مدرنیسم از جانب نواندیشان دینی، سبب شد تا در بازارِ زیست در جهان جدید، مشی ایدئولوژیک اخوان‌المسلمین بدل به سکه‌ی رایج نشود.

در این دوران و در این میدان، حماس نیز دیگر با تکیه و تأکید بر ایدئولوژی بنیادین اخوان‌المسلمین دارای این توان و امکان نبود که در عرصه‌ی واقعیات ملموس و مشهود، جنبشی تأثیرگذار و دارای مشروعیت از جانب مردم فلسطین باشد. بر این اساس، حماس اگرچه به علت مبانی ایدئولوژیکِ منبعث از اخوان‌المسلمین، در دوران جمال عبدالناصر به حاشیه رفت، اما در ادامه، هرچه بیشتر از بنیادگرایی اسلامی به سوی ناسیونالیسم عربی گرایش پیدا کرد، بیشتر مورد حمایت حکومت‌ها در عراق و سوریه و لیبی و… قرار گرفت.

در عرصه‌ی سیاست داخلیِ فلسطین نیز حماس از ابتدا با دیگر گروه‌های سیاسی از جمله «ساف» و جنبش فتح، دارای مناقشات و اختلافات اساسی بود. بخش عمده‌ی این اختلافات نیز ریشه در همان گرایش ایدئولوژیک حماس به اخوان‌المسلمین داشت. رقبای فلسطینی حماس در عرصه‌ی سیاست، آن نوع تکیه و تأکید بر «یهودستیزی» را راه‌گشای مشکلات فلسطین در مواجهه با اسرائیل نمی‌دانستند. اما سیر وقایع نشان داد که حماس در این عرصه نیز کوشید تا از مبانی ایدئولوژیک ِآغشته به بنیادگرایی اسلامیِ خود فاصله گیرد تا به عنوان یک گروه سیاسی معتقد و ملتزم به «ناسیونالیسم» در عرصه‌ی سیاست داخلیِ فلسطین کسب مشروعیت کند.

در همین راستا، حماس موفقیت‌های قابل توجهی کسب کرد. ناکامی‌های «ساف» و جنبش فتح، در عرصه‌ی توافقات سیاسی با اسرائیل، باعث افزایش اعتبار و محبوبیت حماس در فلسطین شد، به گونه‌ای که در سال ۲۰۰۶ حماس در انتخابات شورای قانون‌گذاری فلسطین به پیروزی مهمی دست یافت. اما حماس علی‌رغم این تغییر مشی ایدئولوژیک، با مشکلی دیگر مواجه بود که عبارت بود از اعتقاد و التزام این جنبش به انجام عملیات نظامی علیه اسرائیل. حماس طی تمامی این سال‌ها حاضر به انحلال شاخه‌ی نظامی خود نشد، و به همین علت بود که از سال ۱۹۹۷ از جانب امریکا در لیست سازمان‌های تروریستی قرار گرفت.

در این شرایط، ادامه‌ی فعالیت حماس به عنوان نیروی سیاسی در پارلمان و دولت فلسطین، در مرزهای غیرممکن قرار می‌گرفت، چرا که، در عرصه‌ی مذاکرات درباره سرنوشت اختلافات میان اسرائیل و فلسطین در عرصه‌ی بین‌الملل، دولتِ قرار گرفته در لیست سازمان‌های تروریستی امریکا، از امکان عملی فعالیت برخوردار نبود.

هدف اصلی امریکا از اِعمال این‌گونه فشارها بر حماس این بود که شاخه‌ی نظامی این جنبش منحل شود و حماس علاوه بر عدول از مبانی ایدئولوژیک اخوان‌المسلمین، در عرصه‌ی سیاسی نیز قائل به مشی نظامی علیه اسرائیل نباشد.

در این میان و در این دوران بود که حصول توافقی بنیادین میان اسرائیل و تشکیلات خودگردان، می‌توانست تیرخلاصی بر مشی سیاسی حماس باشد. به دیگر بیان، حماس می‌توانست در همان لیست سازمان‌های تروریستی امریکا قرار داشته باشد، اما سایر نیروهای سیاسی ِفلسطینی که در حکومت قرار داشتند و معتقد و ملتزم به مشی نظامی علیه اسرائیل نبودند، به توافقی سیاسی با اسرائیل دست یابند که یکی از توابع و توالی آن توافق، انحلال شاخه‌ی نظامی حماس باشد. از این منظر، اگر تغییر مشی ایدئولوژیک حماس از وجه بنیادگرایی اسلامی به ناسیونالیسم، توسط این جنبش انجام شده بود، تغییر مشی نظامی حماس در گروِ توافق اسرائیل با تشکیلات خودگردان طی چند دهه‌ی اخیر بود.

اما اسرائیل در دهه‌های اخیر، از یک‌سو، با عدم التزام آشکار به قطعنامه‌های سازمان ملل‌متحد، و سایر نهادهای معتبر بین‌المللی، و از دیگرسو، با گسترش دامنه‌ی شهرک‌سازی‌های غیرقانونی، به عامل اصلی و اساسی در انسداد تمامی توافقات سیاسی با فلسطین بدل شده است. مشی سیاسی اسرائیل در تمامی این سال‌ها چیزی جز این نبوده که از یک‌سو، اقدام به گسترش دامنه‌ی اشغال نظامی سرزمین فلسطین کند، و از دیگرسو، در ظل و ذیل حمایت امریکا به طرحِ پیشنهاداتی در راستای توافق با فلسطین بپردازد که این پیشنهادهای غیرمعقول و متجاوزانه، آشکارا با هدفِ عدم پذیرش از جانب طرف فلسطینی، ارائه می‌شود.

و چون چنین است، برآیند این شرایط چیزی نبوده و نیست جز اعتباربخشی و اعطای مشروعیت مضاعف به مشی سیاسی حماس.

مردم فلسطین هر روز شاهد گسترش دامنه‌ی شهرک‌سازی‌های غیرقانونی اسرائیل هستند، در حالی که تمامی سازمان‌های معتبر بین‌المللی این نوع شهرک‌سازی‌های اسرائیل را محکوم کرده‌اند. علاوه بر سازمان‌ملل و اتحادیه اروپا، در سالیان گذشته، حتی دولت امریکا نیز قطعنامه‌ی شورای امنیت در محکومیت شهرک سازی‌های اسرائیل را «وتو» نکرد. اما اسرائیل، به عنوان یکی از رکوردداران نقض قطعنامه‌های سازمان‌ملل، هم‌چنان اقدام به گسترش دامنه‌ی اشغال فلسطین و کشتارِ فلسطینیان کرده است.

این نوع اقدامات اسرائیل، طی سالیان اخیر باعث شده تا نه تنها در نوار غزه، بلکه در کرانه‌ی باختری نیز شعاع محبوبیت و مشروعیت حماس افزایش یابد. البته پرواضح است که دیگر نیروهای سیاسیِ فلسطینی در مقام رقابت با حماس، در مقاطع و مواردی به انتقادات و مخالفت با مشی سیاسی حماس پرداخته‌اند، اما در مجموع، سیاست‌ها و عمل‌کرد ویران‌گر و اشغال‌گرایانه‌ی اسرائیل، رفتارهای غیرقانونی و مبتنی براشغال‌گری و تجاوز و خشونت از جانب شهرک‌نشینان اسرائیلی علیه مردم فلسطین، از جمله عللِ اعتباربخشی به مشی سیاسی حماس در فلسطین است.

حماس، نیرویی سیاسی است که طی دهه‌های اخیر هم‌واره در راستای تضمینِ بقا، خود را تحت حمایت یک یا چند حکومت قرار داده است. حماس در این راستا، طی این سال‌ها از حمایت‌های عراق و ایران و سوریه و ترکیه و قطر و عربستان و روسیه برخوردار بوده است. اما در عین حال، در مقاطعی با تشدید اختلافات سیاسی و عقیدتی با برخی از این حکومت ‌ها، دستِ طلبِ حمایت به جانب حکومت‌های دیگر دراز کرده است. برای نمونه، پس از وقایع «بهار عربی»، اختلافات حماس با بشار اسد، باعث شد تا این جنبش تحت حمایت قطر قرار گیرد. رابطه‌ی حماس با ایران و ترکیه نیز دارای فراز و نشیب‌های فراوان بوده است. یا در سوی دیگر ماجرا، روسیه، پس از حمله به اوکراین، در راستای اعلام هشدار به اسرائیل که در موضع حمایت از اوکراین بود، اقدام به اعلام حمایت از حماس کرد. با توجه به این نوع نقش‌آفرینیِ سیاسی حماس، پرواضح است که بسیاری از کشورها که منافع خود را در راستای عدم رفع مشکل فلسطین و اسرائیل می‌دانند، تضمینی بسیار مهم هستند در راستای بقای حماس. این وجه حمایت‌های خارجی نیز در جوارِ مشروعیتِ ناسیونالیستیِ داخلی، در ادامه، باعث استحکام و استمرار موقعیت سیاسی حماس خواهد شد.

با در نظر داشتن مجموعه‌ی این شرایط، کلیدِ قفل تمامی این مشکلات، هم‌چون دهه‌های اخیر در دست اسرائیل خواهد بود. تهدیدات اخیر اسرائیل درباره تشدید حملات به غزه و سایر سرزمین‌های فلسطینی، معنا و مبنایی جز این ندارد که اسرائیل در پیِ کسب توافق در راستای رفع مشکلات و مناقشات با «فلسطینِ زنده» نیست، بلکه، در پی آن است که با استمرار اشغال‌گری و تهاجم نظامی و افزایش دامنه‌ی کشتار فلسطینی‌ها، خود را به نعشِ «فلسطین مُرده» برساند و با آن به توافق بپردازد.

طی این سال‌ها، مردم فلسطین شاهد این واقعیت هستند که حتی در غیاب حماس نیز استمرار اشغال‌گری‌های اسرائیل هدفی جز رسیدن به «فلسطین مُرده» ندارد، و چون چنین است، هنوز می‌توانند و باید از حماس، از منظر «ناسیونالیسم»، به مثابه سپری در برابر «فلسطین زنده»، حمایت کنند.

اما آن‌چه در این میان و در این دوران، به مثابه خطری تاریخی بر اساس مشی سیاسی اسرائیل در کمینِ منطقه و جهان است، بازگشت دوباره‌ی نیروهایی چون حماس به ایدئولوژیِ بنیادگرایی اسلامی به مثابه میراث اخوان‌المسلمین، به بهانه‌ی مبارزه با اسرائیل است.

فلسطین و حماس، دورانِ گذار از بنیادگرایی اسلامی به «ناسیونالیسم» را تجربه کرده‌اند، به همان نسبت که افغانستان نیز پس از پایانِ اشغالِ شوروی، در مسیرِ گذار از بنیادگرایی اسلامی به ناسیونالیسم قرار داشت. اما، نیروهایی در عرصه‌ی سیاست بین‌الملل حضور دارند که در این منطقه بنیادگرایی اسلامی را بسی بیش از ناسیونالیسم در راستای منافع خود می‌دانند.

استمرار مشکلات میان اسرائیل و فلسطین، یا باعث بازگشت دوباره‌ی حماس به وجه بنیادگرایی اسلامی خواهد شد، یا مسیر را برای ظهور و بروز نیروهایی جدید با اعتقاد و التزام به بنیادگرایی اسلامی در فلسطین، فراخ و هم‌وار خواهد کرد.

کلیدِ دروازه ‌های کابل در دورانی به ملا هبت‌الله آخوندزاده سپرده شد که اشرف‌غنی و امرالله صالح آشکارا فریاد حمایت از «ناسیونالیسم» سر می‌دادند، و فرجام استمرار مشی سیاسی امثال نتانیاهو در اسرائیل آن خواهد بود که ناسیونالیسمِ فلسطینی باعث نابودی بنیادگرایی اخوانی نشود، و در ادامه، کلید دروازه‌های فلسطین به اخلاف حسن‌البنا و سیدقطب، سپرده شود.

بر این اساس، هراسِ اصلی از حماس این نخواهد بود که از موضع ناسیونالیستی به دفاع از سرزمین‌های فلسطینی بپردازد، بلکه هراس اصلی از حماس آن خواهد بود که یا رخت رجعت به میراث اخوان‌المسلمین بپوشد، یا میدانِ مواجهه با اسرائیل را دیگر گروه های معتقد و ملتزم به بنیادگرایی اسلامی بسپارد.